Geata San Labhráis

Eascraíonn an t-ainm Droichead Átha, ó dhroichead an átha a bhíodh ar an mBóinn. In AD 1172, ar an talamh ard ag breathnú anuas ar an áth sin, thosaigh Hugh de Lacy (c.1135-1186), Tiarna na Mí, ag tógáil dúnfort adhmaid thar ceann Rí Anraí II (1133-1189). Bhronn de Lacy cairt an bhaile in 1194 agus is in ómós dó a fuair Droichead de Lacy a ainm. Crochadh an chéad droichead cloiche in 1200. Ar a thuras tríd an bPáil in 1185, thug an Prionsa Eoin (1166-1216) cuairt ar an mbaile, ag filleadh dó, tar éis é a chorónú in 1199, mar Rí in 1210. In 1204 bronnadh cairt ‘Múrcháin’ ar an mbaile. Ag tógáil an teidil ó ‘Le mur’, an leagan Fraincise ar bhalla, bhíothas in ann cáin a ghearradh ar iompórtálacha chun íoc as na ballaí agus na geataí cosanta a tógadh.

Maidir le geataí an bhaile a chrochadh, in 1334 chuir na hAngla-Normannaigh tógáil bhallaí an bhaile i gcrích, ag clúdach limistéir 113 acra, rud lenar cruthaíodh dá bharr sin ceann de na bailte múrtha is mó sa tír agus Droichead Átha ar cheann dá bpríomh-dhaingin.

Tháinig an baile atá ann anois ó dhá shráidbhaile ar leith a nascadh, ceann ar an taobh ó dheas den Bhóinn (paróiste Mhuire) agus an ceann eile ar an taobh ó thuaidh (paróiste Pheadair), agus an baile go hoifigiúil mar atá sé inniu in 1412. Díreach ceithre mhíle isteach ón gcósta ó bhéal na Bóinn ar phíosa den abhainn atá inseolta go héasca bunaíodh an baile diaidh ar ndiaidh mar lárionad tábhachtach trádála iompórtála agus easpórtála.

I Músaem Fitzwilliam, Cambridge, léiríonn líníocht le Francis Place (1647-1728), dar teideal ‘A View of Drogheda from St John’s Hill, 1698’, go raibh an Geata Thiar, ar a dtugtar Geata San Séamus freisin, beagnach mar an gcéanna le Geata San Labhráis a bhfuil a aghaidh soir. Mar chuid de scriosadh gheataí agus bhallaí an bhaile de réir a chéile, go luath sna 1800idí, tairgeadh clocha an Gheata Thiar le haghaidh ceant ag an Tholsel. I measc geataí eile atá imithe as radharc le fada an lá tá The Butter, nó an Ballán, Geata, Geata an Aonaigh, Geata Chaitríona, an Geata Caoch, Duleek Gate, agus Geata Eoin.

In 1863, scríobh an staraí John D’Alton: “Bhí na geataí uile ann roimh thréimhse thart ar thrí scór bliain ó shin (c.1803), agus is maith is cuimhin le cuid mhaith daoine, chomh sollúnta is a dhúnfaí iad ag am guí, agus fear faire sannta ar gach ceann díobh, trína bhféadfaí bealach isteach nó bealach amach a fháil go meán oíche, tráth ar taisceadh na heochracha uile sa teach gardála láir, agus níor ceadaíodh aon trácht eile ansin go maidin.”

Faoi 1878, dearbhaíodh i dtuairisc san iriseán ‘Our Own Country’ go raibh na ballaí agus iarsmaí gheataí an bhaile ina bhfothrach. “Tá na caisleáin iad féin, a chosain na ballaí, leagtha, agus is ar éigean atá aon phíosa díobh fágtha.” Níl ach codanna an-bheag den déanmhas cosanta seo fágtha anois, a bhí galánta tráth den saol, rud a chuireann i dtábhacht Geata San Labhráis mar shampla den láithreacht bhreá a bhí aige tráth dá raibh.

Is é Geata San Labhráis ón 13ú haois, an t-aon cheann de na cosaintí forleathana a bhí mar chiorcal timpeall an bhaile tráth atá fágtha anois. Cé go ndéantar cur síos air mar gheata, is barbacán atá i gceist leis an déanmhas reatha i ndáiríre, ina bhfuil dhá thúr chosanta chiorclacha daingnithe a bhíodh ina seasamh os comhair an gheata féin i mballa an bhalla. Tá scoiltí saighead cosanta fós le feiceáil ar gach leibhéal urláir agus gné den dá thúr.

Dhéanfaí díog dhomhain idir an bealach isteach chuig an mbarbacán agus geata an bhaile, agus bheadh droichead tógála scaipthe os a gcionn. Ní hamháin go raibh na geataí sin ann chun an baile a chosaint, bhí aidhm eacnamaíoch acu freisin chun an rochtain ar na margaí a smachtú agus a bheith mar phointí bailiúcháin cánach ar tháirgí ceannaithe. Bhí bealach isteach trí Gheata San Labhráis chomh fada le Prióireacht Labhrás an Mairtíreach óna bhfaigheann sí a hainm.

Tógadh í ar dtús i stíl ón 13ú haois ar a dtugtar “foirgneamh cloiche randamaí”, ag úsáid gach cineál cloch a bhí ar fáil idir bheag agus mhór, ardaíodh an geata sa 15ú haois, agus leis sin bhíothas in ann tuilleadh forbhallaí ollmhóra a ionchuimsiú, agus áirse a thógáil ar an taobh istigh.

Luaitear i scéal a taifeadadh i gcartlanna Bhailiúchán Chnuasach Éireann, ag an gColáiste Ollscoile, Baile Átha Cliath go dtéann tollán faoi thalamh ó Gheata San Labhráis go dtí reilig Chord (www.duchas.ie).

In 2017, d’éirigh le lucht feachtais an geata a dhúnadh ar thrácht, chun é a chosaint ar chreathadh ó thrácht, chomh maith le truailliú ó bhreoslaí carranna agus trucailí.

Gabh chuig Amharcóir Timpeallachta Stairiúla le tuilleadh eolais a fháil faoi Gheata San Labhráis

Cosaint dár Stair – Cliceáil anseo chun léamh faoin tábhacht atá leis na láithreán oidhreachta speisialta inár dtír a chosaint

Tá an séadchomhartha náisiúnta seo faoi chosaint de réir Achtanna na Séadchomharthaí Náisiúnta 1930 go 2014